Giới thiệu

Cái đêm Kim thượng ban chiếu, Tấm mở lồng, thả con vàng anh bay đi.

Tận đến khi chị vùi mình dưới ao sâu, tôi vẫn không kể chị hay số phận con vàng anh kia. Rằng: một con chim được sinh ra và nuôi lớn trong lồng, thời khắc nó tung cánh vẫy vùng chốn thương khung cũng là khi nó chết. Chẳng ai giết vàng anh cả. Nó chết khi cánh mỏi giữa trời, chết trong mùa đông giá buốt. Rốt cuộc, nó chết cùng mộng tưởng tự do.

Nhưng sau này, khi trao trả xác thân phàm tục cho chị, tôi lại bảo: chính con Cám đã giết vàng anh.

Rối bóng.

Tận mãi sau này, tôi vẫn hoài tưởng ánh tà hôm ấy.

Những thức cột đều tăm tắp in bóng trên vách tường hành cung. Tôi khoác đối khâm đỏ thẫm, ung dung bước trên những ô gạch bàn cờ. Chiếc bóng của tôi lướt qua phiến cửa ngũ hành, thoắt ẩn thoắt hiện sau hàng cột thâm nghiêm.

Tàn ngày rỏ máu lên mũi hài tôi, điểm xuyết đôi hài vàng những đường thêu tinh xảo. Đoái trông thái dương dần khuất sau những ô ngói hoàng lưu ly, tôi như sống lại hồi ức năm nào. Chị từng bảo người rằng, bạc mộ¹ luôn chất chứa những ẩn ức khôn nguôi. Người đáp, người không thích giao thời - thời khắc chuyển giao giữa cái cũ và cái mới, bởi cái cũ sẽ bị gột rửa sạch sẽ chẳng chừa lại cặn. So với hai người, tôi lạc quan hơn. Với tôi, bạc mộ chính là thời điểm thanh tẩy bụi trần. Phải dọn dẹp những thứ rách rưới thì mới tân trang được ngôi nhà, ấy là lẽ dĩ ngẫu. Nếu chẳng ai dám đốt cây rừng, nương rẫy có thành hình được không? Những người không đành lòng chặt cây đều sẽ chết đói, chết rét khi mùa đông tới.

Băng qua chái Tây, tôi trông thấy Thượng Dương cung. Chẳng nhớ đã bao lâu tôi chưa ghé thăm. Cung điện rực rỡ vàng son năm ấy giờ vắng vẻ, tiêu điều. Nhành xoan đào xum xuê đã bặt tăm trước cửa. Lá vàng xác xơ bên thềm, chỉ độc một người cung nhân già quét tước. Nhác thấy tôi, mụ khúm núm.

"Kính chào Thái phi."

Tôi bảo mụ lui, thản nhiên mở cửa cung. Kẽo kẹt tiếng gỗ va chạm, thanh âm nho nhỏ ấy lợn cợn trong tôi những hoài niệm. Nắng tàn theo chân tôi vào gian phòng, buông lơi trên vạt áo người. Đôi mắt đong đầy sương gió trân trối nhìn tôi. Khoảng lặng loang như mực tàu thấm giấy. Tôi trông người đàn bà tàn tạ trên phượng ỷ, thấy cõi lòng hoang hoải, trơ lì.

"Cẩn chào Hoàng hậu." Lúc này người đã là Thái hậu, song tôi vẫn quen cách gọi xưa.

Hoàng hậu thinh lặng như chiếc bóng đổ dài trên đất của người. Rũ mi, tôi cất thêm một bước, giẫm mũi hài lên chiếc bóng kia.

"Ta đến đưa tang."

Vầng dương trút hơi tàn, sắp sửa biến tan vào màn đêm bất tận. Tôi nghe đâu đây vài thanh âm phiền toái. Vàng anh hót tiếng thê lương, quạ chiều cất giọng vui sướng. Trong hổ lốn tạp âm, tôi chẳng nghe thấy tiếng vọng của chính mình. Tâm trí tôi châu tuần qua dâu bể hồi ức, gạn bèo gạn bọt, gạn được một câu hỏi nơi đáy ao.

Dưới đó, Tấm lặng lẽ hỏi tôi:

Hà cớ gì một người đàn bà lại muốn giết chết một người đàn bà khác?

✦

“Tấm con, có khách tới chơi nhà!”

Nét chữ trên giấy hơi nguệch đi, Tấm nhìn tờ giấy đang chép dở một thoáng rồi nhón chân đứng dậy. Chị phủi bụi vạt váy, chỉnh lại tóc tai rồi bước ra ngoài.

"Thưa mẹ, con đây.”

Chị bước tới cạnh người đàn bà phong tư trang nhã. Bà họ Đồng, tuổi quá băm lăm. Năm Tấm mười hai tuổi, cha đón bà về làm mẹ kế của Tấm. Để phân biệt với mẹ đẻ đã qua đời khi chị còn đỏ hỏn, Tấm gọi bà là "mẹ Đồng”. Vài năm sau, cha Tấm cũng nối gót vợ đầu xuống suối vàng, chỉ còn Tấm và mẹ Đồng nương tựa nhau mà sống.

Chẳng như nét đẹp ngọc ngà của Tấm, mẹ Đồng có một vết sẹo bỏng bên mắt trái, trông rất tợn. Mặc cho cử chỉ mẹ tao nhã ra sao, mỗi khi khách đến chơi nhà trông thấy vết sẹo kia, gương mặt họ không giấu nổi khiếp hãi. Dẫu vậy, nét cười mỉm đoan thục chưa bao giờ biến mất trên gương mặt mẹ Đồng. Đon đả mời những vị khách viễn phương ngồi lên sập, bà giới thiệu một lượt.

"Kính chào các ngài.” Tấm thưa dạ.

"Những vị khách đây vượt đường xa trắc trở đến hương vì muốn chiêm ngưỡng thước lụa con dệt.” Mẹ Đồng từ ái bảo, "Con ngồi dệt lụa khách xem.”

Hương này nổi tiếng với nghề dệt lụa. Từ nhỏ Tấm đã được các cô bác trong làng dạy nghề. Còn nhớ, hồi mẹ Đồng mới tới đây, bà bảo rằng tài dệt của chị hiếm có trong dân gian. Sau này, dưới sự chỉ dạy của mẹ Đồng, ngày càng nhiều người biết đến tài dệt lụa của cô Tấm. Thi thoảng khách nhân ghé chơi nhà, mẹ Đồng sẽ bảo Tấm ngồi dệt trước mặt khách.

Vâng lời mẹ, Tấm ngồi xuống chiếc khung cửi lớn giữa nhà, giăng tơ dệt lụa. Mẹ Đồng rót nước, têm trầu mời khách. Hương trà ngan ngát, khách nhân trông cô Tấm dệt lụa, ai cũng gật gù. Đôi mắt chị tĩnh lặng như gương, trong mắt không có những vị khách kia, không có nét cười nồng hậu của mẹ Đồng, chỉ có những đường tơ. Chị tưởng tượng tấm lụa trong đầu. Cuộn chỉ, giăng tơ, đạp khung, dệt lụa, những động tác nhàm chán lặp đi lặp lại qua tay chị lại trở nên sinh động như tiên tử ca múa. Mẹ Đồng từ ái nhìn chị, tay thoăn thoắt têm trầu. Miếng trầu bày ra trước mặt khách nhân, tầm mắt họ lưu chuyển từ người con gái biêng biếc xuân thì về người đàn bà mặt sẹo.

"Kiểu têm này lạ mắt quá, trông hệt như cánh phượng!” Người đàn ông râu quai nón trầm trồ, "Ta chưa từng thấy miếng trầu nào tinh xảo đến thế!”

Gương mặt mẹ Đồng vẫn điềm đạm như thường.

"Không giấu gì các huynh, lúc tôi dạy Tấm têm trầu, bỗng dưng con bé nghĩ ra dáng trầu này, bảo là nó têm từ cánh phượng nó thấy trong mơ. Tôi trông đẹp quá bèn bảo nó dạy mình.”

Mẹ Đồng trìu mến nhìn cô con gái nết na dệt lụa, tấm tắc, "Con bé làm gì cũng khéo, hệt như tiên nữ được nhà Trời phái xuống vậy. Các huynh ngẫm mà xem, mấy ai lại mơ thấy phượng hoàng.”

Trong giây lát, động tác của Tấm ngừng lại. Mặt hồ phẳng lặng xao động trong chốc lát, rồi lại trở về tĩnh lặng như gương. Trước ánh nhìn của những vị khách, chị từ tốn đứng dậy, tháo thước lụa ra khỏi khung cửi, trình lên cho mẹ và khách xem. Hàng lụa đều tăm tắp bày ra trên sập, khách viễn phương trố mắt nhìn trông.

Vị khách nhân họ Nguyễn bình:

“Tài dệt của cô Tấm hương này, hẳn phải sánh bằng Cồ Quốc Hoàng hậu² của vua Đinh.”

Phép ví von chạm lên mặt nước lụa là, loang loang vệt sóng. Tấm trông nét cười khiêm cung của mẹ Đồng, ngầm hiểu những đường tơ mẹ xe cho chị.

Từ độ ấy, tiếng tăm chị vang khắp mấy hương.

✦

Vốn được sinh ra cùng lúc với Tấm, nhưng mãi đến một buổi chiều tà tôi mới được đặt cho cái tên cúng cơm. Mặt trời lừ đừ nép sau rặng tre xanh trước ngõ, trông vào gian nhà nghi ngút khói hương. Mẹ Đồng thay lượt hương trên bệ thờ. Gần đó, kẽo kẹt khung cửi miệt mài. Thước lụa trắng dệt xong một nửa, Tấm ngơi tay, nghe gà gáy về chuồng bèn đứng dậy.

"Con đi cời lửa, thổi cơm.”

“Không cần, ta chuẩn bị cơm cúng, rượu trà xong xuôi cả.” Mẹ Đồng vỗ tay lên sập, ngụ ý, "Còn thiếu mỗi miếng trầu con têm.”

Bàn tay mẹ vỗ lên mặt ao phẳng lặng. Từng đường nước xao động nối tiếp nối lan ra khắp mặt ao. Tấm ngập ngừng một thoáng rồi tới ngồi lên sập. Mẹ Đồng đã hái sẵn những lá trầu quế tươi rói, lau đến khi mặt lá bóng bẩy thơm tho. Cau mẹ hái từ cây cạnh bờ ao, quả cau bánh tẻ vừa vặn. Mẹ lấy con dao bổ cau, khía lá trầu thành những đường răng cưa đều đặn rồi thoăn thoắt gập lại. Cánh phượng mơn mởn cơi trầu. Cài thêm nhành hoa đỏ, mẹ phết chút vôi lên trầu như phết tình lên mảnh chĩnh non xanh.

“Têm trầu cũng như điểm phấn tô son,” Mẹ Đồng trìu mến nhìn miếng trầu đẹp đẽ trên tay mình, “Phải chỉn chu, nịnh mắt thì mới tỏ rõ lòng thành đến người con muốn mời trầu.”

Thoáng ấy, Tấm như nghe thấy vó ngựa từ trăm dặm kinh đô ghé qua hương làng. Cờ trống náo động cõi lòng khấp khểnh, Tấm lặng lẽ nhìn mẹ Đồng tỉ mẩn rót nước, têm trầu, không nói một lời. Bà bày khay trầu cánh phượng trước mặt Tấm, thản nhiên bảo.

"Cơi trầu là mối lương duyên. Hôm ra mắt Kim thượng, con cứ đưa ngài miếng trầu cánh phượng này và bảo đây là trầu con têm. Thế là xong. Những sự còn lại, ta đều đã an bài cho con.”

Tấm quỳ gối trên sập, đăm đăm nhìn những miếng trầu tinh xảo. Thoáng sau, chị ngước lên, giọng nhỏ nhẹ nhưng điềm tĩnh.

"Con học vụng, không biết têm trầu. Để mẹ phiền lòng rồi ạ.”

Mẹ Đồng liếc chị, "Chỉ cần con bảo đây là trầu con têm thì ắt là do con têm.”

Sống lưng Tấm thẳng tắp như nhánh xoan đào trước ngõ. Đôi mắt chị sáng trong mà kiên định.

"Thưa mẹ, trầu này do mẹ têm.” Giọng chị khảng khái.

Bên mắt him híp sẹo bỏng khẽ nhắm lại. Mẹ Đồng thở dài, đặt trầu nước sang bên, bảo:

“Trải giấy, mài mực cho ta.”

Tấm vâng lời. Mẹ Đồng chẳng những khéo têm trầu, dệt lụa mà còn tinh thông cầm kỳ thi họa đủ ngón nghề. Đôi lúc Tấm cảm giác bà chẳng phải người thường mà là một vị thần tiên, thảng hoặc không có vết sẹo dữ tợn trên mặt.

Tấm trải giấy, mài mực hầu mẹ Đồng. Bút lông nhúng vào nghiên mực rồi phết lên tờ giấy, từng nét tiếp nối nhau, uyển chuyển thướt tha. Dáng hình người con gái mặc áo lụa dưới bầu trăng thanh, dung nhan nguyệt thẹn hoa nhường, thoạt nhìn hệt trích tiên sà xuống cõi trần. Mẹ Đồng yên lặng vẽ tranh, bên cạnh, Tấm hơi ngỡ ngàng khi mẹ điểm hạt mực lên vành mắt, hoàn thành bức vẽ giai nhân. Lắm lần chị soi mình trên làn nước, cũng biết mình đẹp, nhưng qua nét vẽ của mẹ Đồng, trông chị đẹp đến thoát tục.

Dừng bút, mẹ Đồng chặn đá mài trước mảnh giấy chưa ráo mực, giọng nhẹ bẫng.

"Đây là con, Tấm.”

Bà ngắm nhìn thiên tiên trên mặt giấy, ung dung bảo:

“Đây sẽ là con nếu con từng bước hoàn thiện chính mình. Tấm con, cuộc đời con cũng giống như những thước lụa con dệt. Con càng cẩn trọng, tính toán từ lúc xe tơ, càng chau chuốt những đường sợi thì thành phẩm càng hoàn hảo. Con càng nhuần nhuyễn quy cách dệt thì mọi thước lụa con làm ra sẽ đều tăm tắp.”

Tấm chăm chú nghe lời dạy bảo của bà. Mẹ Đồng thông tường mọi sự. Dường như khắp cõi đất trời, không gì bà không tỏ. Mẹ Đồng nói chẳng sai. Mỗi thước lụa hoàn mỹ mà Tấm dệt ra đều cần sự chuyên chú và tỉ mỉ tuyệt đối. Chị không được phép sai sót, bởi sai một li thì đi một dặm, mọi công sức chị bỏ vào tấm lụa đều hóa hư không.

Tấm còn đang nghiền ngẫm lời mẹ Đồng, bà chợt hất mảnh giấy chưa khô mực xuống thau nước gần kề. Mẹ Đồng nhặt mảnh giấy lên, giơ trước mặt Tấm. Mảnh giấy thấm nước, lớp mực chảy nhòe, dung nhan tựa thiên tiên biến dạng thành ma quỷ.

"Nhưng nếu con chệch đường, con sẽ thành thứ này.”

Thánh thót chuông chùa văng vẳng bên tai thiếu nữ. Tà dương đổ dài chiếc bóng im lìm của chị. Chiếc bóng ịn lên hình vẽ chẳng rõ hình thù trên giấy, như được cây bút của Mã Lương³ thổi hồn. Mẹ Đồng với lấy bát gạo trên mâm, bảo Tấm xòe tay. Những ngón tay thon gầy, đôi chỗ kéo tơ chai sạn khum khum chụm lại. Mẹ Đồng đổ bát gạo lên tay Tấm. Dòng gạo trắng ngần rầm rì tuôn xuống bàn tay, thoảng mùi đồng nội. Những hạt gạo tinh túy được chắt lọc khỏi bụi và trấu.

“Lê Thị Khiết.” Ấy là lần hiếm hoi mẹ Đồng gọi tên chữ của Tấm. “Con biết tại sao tên cúng cơm của con là Tấm không?”

Cúi nhìn vốc gạo trên tay, Tấm đáp khẽ, “Tấm… là một mảnh gạo vỡ.”

“Phải, một mảnh gạo vỡ trong lúc thu nhặt, xay sàng gạo. Tấm không phải gạo hỏng, ta vẫn thổi được cơm bằng gạo tấm. Nó chỉ là một hạt gạo không hoàn thiện.”

Đôi mắt mẹ Đồng sâu hút. Tấm chẳng rõ bà đã kinh qua những gì để có ánh mắt mênh mang như tử vi tuế nguyệt. Đôi lúc, chị không dám nhìn thẳng bà, sợ sẽ rơi khỏi vùng trời thênh thang ấy.

“Con người chẳng ai toàn thiện, cũng chính bởi vậy, người ta càng phải cố gắng trở nên kiện toàn. Thành công, con sẽ trở thành hạt gạo tròn trịa, tinh túy. Thất bại, thì con sẽ thành thứ này.” Mẹ Đồng chỉ vào chiếc bóng của Tấm, giọng khô như cây cối mùa đông. “Con sẽ thành Cám. Nếu Tấm là thứ gạo không tròn trịa thì Cám là đồ bỏ đi, chỉ xứng cho lợn ăn. Con không thể trở thành Cám.”

Tấm lặng lẽ nhìn chiếc bóng trời đổ nghiêng nghiêng trên tấm giấy loang lổ mực, không đáp. Mẹ Đồng giữ đôi vai mảnh dẻ của chị, tha thiết:

"Tấm con, thế gian ai cũng chuộng những thứ không tỳ vết, như ngọc sáng, như lụa đẹp, như Thần Phật, Bồ Tát. Số mệnh con là trở thành một thước lụa toàn bích, một viên ngọc nguyên khôi, một vị Bồ Tát sống của chúng nhân. Con có làm được không?”

Tấm trân trối nhìn mẹ. Chẳng một người nào trong cái hương nhỏ này mơ tưởng về viễn cảnh xa xôi ấy. Nhưng mẹ Đồng không như họ. Bà là con chim xanh⁴ cao quý sà xuống tổ vàng anh, ban cho vàng anh một tấm áo lụa đào. Tấm không hiểu mẹ Đồng trông thấy gì ở chị, cũng chẳng hiểu từ đâu mà bà có thể thốt lên những lời hoang đường nhường ấy. Chị chỉ biết, mẹ Đồng không chỉ lo liệu ma chay cho cha mẹ chị mà còn dốc lòng chỉ dạy chị mọi thứ, nuôi dạy chị nên người. Như thước lụa được tỉ mỉ thêu dệt, nếu không có mẹ Đồng, danh tiếng cô Tấm đã chẳng lan khắp mười phương. Đến tuổi cập kê, cha mẹ đặt đâu con ngồi đó là chuyện thường tình. Mẹ Đồng không chọn cho chị một tấm chồng môn đăng hộ đối trong hương. Bà đặt chị lên miếng trầu têm cánh phượng, kê sẵn một con đường cho chị bước qua cánh cổng vàng son, để chị một bước lên tiên, từ vàng anh thành phượng hoàng. 

Nhưng Tấm chẳng trông thấy con đường ấy. Trước mắt chị mịt mờ khói sương. Chị chỉ thấy vầng trăng từ đáy giếng, không thấy cả khoảng trời mênh mang.

“Tại sao lại là con?” Tấm mơ hồ hỏi.

Mẹ Đồng vuốt ve làn tóc đen nhánh, suôn mềm của chị, ôn tồn nói:

“Con chính là giấc mộng hoàng lương⁵ của ta.”

Nhìn thẳng vào vết sẹo bỏng trên gương mặt mẹ Đồng, Tấm bỗng thấu hiểu cái nguyên cớ giản đơn ấy. Mẹ Đồng đã chẳng thể thành gạo nữa, chỉ Tấm với nguyên vẹn dung nhan mới có cơ may đạt đến cái xuất thần của bốn chữ “công, dung, ngôn, hạnh” ấy thôi.

Mộng hoàng lương… Tấm nhìn cơi trầu têm cánh phượng mỹ lệ trên bàn, bỗng thấy trớ trêu thay cho phận hẩm của mẹ. Tiên tử thì phải đẹp không tì vết, dù mẹ Đồng tài hoa đến đâu, chỉ bởi dung mạo, rốt cuộc bà cũng chẳng thể siêu thoát khỏi phàm thai xác tục.

Ôm vốc gạo vào khuê phòng, Tấm thừ người bên cửa, lặng nhìn chiếc bóng im lìm trên đất. Nhìn đến khi trời xâm xẩm, chị chợt thả tay. Dòng gạo rơi trên chiếc bóng, tanh tánh mưa sa. Lệ đổ chiều tà, những giọt ngọc châu lã chã thấm vào chiếc bóng.

“Cám, em là Cám.” Tấm nghẹn ngào nhìn tôi. “Tấm và Cám đều là phần dư thừa của hạt gạo, chẳng thứ nào vẹn tròn. Em sẽ luôn kề cận chị, nhắc chị không được phép sơ sẩy bước nào.”

Âm điệu thanh thanh, mềm mại tuôn khỏi bờ môi ẩm ướt của chị. Em, tiếng gọi thân thương xiết bao. Từ độ ấy, tôi có một cái tên. Cái bóng được định danh, trở thành một sinh vật tên là Cám, cả đời bám vào bước chân của Tấm.

✦

Sau buổi chuyện trò kia, trừ những khi dệt vải, Tấm dốc lòng học nghệ từ mẹ Đồng. Dân gian chuộng đồng dao⁶, quý nhân gảy sắt cầm⁷. Dân gian ưa bói toán, quý nhân đọc thiên văn. Dân gian dệt lụa, quý nhân vận lụa. Lụa hương này bấy lâu vẫn được dâng lên kinh, vua quý nghề, đôi lần đã cử người đến hương vời thợ dệt vào cung. Mẹ Đồng từ chối khéo, chẳng qua vì đã an bài cho Tấm con đường tốt hơn.

Hai tháng trước hội xuân, mẹ Đồng dạy Tấm cung quy. Lễ nghi cũng như dệt lụa, sai một li đi một dặm. Người cũng như lụa, dệt mới thành hình. Tấm học một hiểu mười, chẳng mấy chốc đã thuần thục lễ thức, chẳng còn đâu bóng dáng dân nữ thôn quê. Dần dà, Tấm biết những khách nhân mẹ mời đến nhà, nếu không phải quý nhân đức cao vọng trọng thì cũng là thương buôn truyền tống tiếng thơm. Thậm chí, trong số họ còn có cả nội quan bên cạnh Kim thượng.

Cuối tháng Ba, vị khách nhân họ Nguyễn lại ghé qua nhà. Lần này, mẹ Đồng gặp riêng người nọ. Chiều tà, tiễn khách ra ngoài ngõ, mẹ Đồng buông khẽ tiếng than.

“Đến mùa dâu rồi nhỉ?”

Dâu tằm chín rực khắp hương, trải đường phong gấm.⁸

Sáng ấy, mẹ Đồng tỉ mỉ chải chuốt cho Tấm. Suối tóc đen bện khăn lụa, má dặm phấn hồng, môi bôi trầu đỏ. Khoác lên Tấm thước lụa đào, mẹ Đồng hòa ái bảo chị.

“Con nhất định sẽ là cô thôn nữ hái dâu đẹp nhất thế gian. Thần Phật đã chọn con. Chỉ con mới xứng với đôi hài vàng của Kim thượng.”

Soi bóng mình trong nước, Tấm biết, chẳng có Thần Phật nào chọn chị, chỉ có mẹ Đồng là “Thần Phật” duy nhất mà thôi. Mẹ Đồng đã luôn chăm chỉ xe tơ, thêu cho chị một tấm lụa đào, chờ chị bay tới Cửu Trùng.

Tấm lụa tinh xảo ấy đã được thêu dệt thế này: Vào cái thuở xuân hinh lan tràn khắp cõi, đoàn xa giá của vua qua chùa quán cầu tự, cờ trống tưng bừng. Tới hương nọ, Kim thượng trông thấy một cô thôn nữ hái dâu đứng nép trong bụi cỏ lan, cất tiếng hát. Tiếng ca thánh thót như vàng anh đánh động Kim thượng. Ngài cho vời thôn nữ đến, nàng thẹn không gặp. Vua hỏi nguyên do. Thôn nữ bẽn lẽn bảo rằng nàng đánh mất chiếc hài trẩy hội, ngượng ngùng không dám gặp diện kiến long nhan. Vua bèn sai người nội cung bên mình lội sông kiếm hài, rốt cuộc nhặt được chiếc hài thôn nữ đánh rơi. Mãi đến khi ấy, thôn nữ mới bước ra.

Bùn không giấu nổi hương sen, bụi cỏ lan cũng chẳng che khuất được dung nhan chim sa cá lặn. Người nội quan bên cạnh rỉ tai vua về điềm thụy. Kim thượng tán thưởng cốt cách thôn nữ, sai người đem lọng võng đến rước nàng vào cung, phong làm Phu nhân. Lồng son khuất bóng má đào. Vàng anh bay vào tay áo, cận kề long nhan.

Từ độ ấy, Tấm có thêm một cái tên khác bên cạnh tên thật. Cũng từ độ ấy, chẳng còn ai ngoài tôi gọi chị là “Tấm”.

✦

Tôi đã theo bước Tấm từ thơ ấu tới quá nửa xuân thì, cùng chị trải qua những đêm trắc trở, những ngày bình yên. Tính Tấm vốn trầm lặng, mẹ Đồng vẫn thường bảo ấy là điều tốt. Nghe nhiều, nói ít mới là phong tư nên có của quý nữ. Song kể từ lúc nhập cung, chị ngày càng lặng lẽ, đến mức tôi tưởng chị chỉ còn mỗi lớp da, còn hồn chị đã nhập vào khung cửi. Ngày nào Tấm cũng ngồi xe tơ dệt vải, chẳng buồn gặp gỡ cung phi. Phải đến tận khi Hoàng hậu cho vời các phi tần đến trò chuyện, chị mới để tấm lụa dang dở lại trên khung cửi, rời Du Thiền các.

Cơ duyên cũng như thước lụa, lúc mượt mà thẳng thớm, khi chằng chịt tơ vò. Có chăng, cái duyên của Tấm không phải cơ trời xe cho, mà tự con người bày bố.

Khoảnh khắc Tấm trông thấy miếng trầu trên tay Hoàng hậu, tấm lụa tinh xảo của mẹ Đồng mới được dệt xong. Vở kịch rối kiện toàn trong bàn tay vị mẫu nghi mang đôi mắt chẳng khác mẹ Đồng là bao. Ấy là lần duy nhất cung cách mực thước của Tấm vỡ vụn trước mặt chúng nhân cùng với chén trà trên tay chị. Ai nấy đều kinh ngạc, đến cả Hoàng hậu cũng vội hỏi han sức khỏe Phu nhân.

“Thiếp ổn lắm, thưa người.” Tấm nở nụ cười nhợt nhạt. Sống lưng chị vẫn thẳng tắp như nhánh xoan đào, nhưng đôi mắt chị tăm tối tựa giếng sâu.

“Thiếp chỉ ngạc nhiên là, trên đời lại có miếng trầu đẹp đến thế.” Chị nhã nhặn hỏi, “Không biết làm sao người có miếng trầu này vậy?”

Hoàng hậu đặt miếng trầu têm cánh phượng lên đĩa gốm, nét mặt hòa nhã.

“Chỉ là chút thú vui khi nhàn rỗi thôi.”

Người ôn tồn kể:

“Xưa ta được dì ta dạy têm. Dì dệt lụa và têm trầu rất khéo, trong kinh ai cũng ghé xem. Chỉ tiếc…”

Đến đây, Hoàng hậu ngừng lại, ánh mắt nhìn Tấm thấm đượm sầu tư, song đến cuối buổi cũng chẳng nói gì thêm nữa. Tấm biết ý không hỏi tiếp chuyện, chỉ ngồi lại mãi đến khi các phi tần khác cáo lui. Bóng tà nghiêng soi qua khung cửa. Chén trà cung nhân rót mới đã nguội, ánh đỏ hắt lên nước trà và khuôn bán nguyệt diệu mỹ. Càng nhìn Hoàng hậu lâu, ánh mắt Tấm càng sâu thẳm hơn. Hoàng hậu thấy chị vẫn còn nán lại bèn hỏi.

"Ỷ Lan Phu nhân có chuyện khó nói sao?”

"Thiếp chỉ muốn hầu chuyện bà thôi.”

"Nghe nói Phu nhân dệt lụa rất khéo.”

"Thiếp cũng chỉ có chút tài mọn đó.” Tấm ẩn ý nói, "Trầu người têm cũng rất đẹp.”

Hoàng hậu chẳng hề nhận ra dụng ý của chị. Người trông nhành xoan đào trước sân, chợt bảo.

“Làm khung cửi, đẹp nhất là dệt từ gỗ xoan đào.”

"Vâng, mẹ thiếp cũng dạy thế.”

"Phu nhân có muốn một chiếc khung cửi mới không?”

Nét ngạc nhiên thoáng qua gương mặt Tấm. Đôi mi rủ xuống như nhành liễu ven hồ, chị khiêm cung đáp:

"Đội ơn Hoàng hậu.”

Sau hôm ấy, Tấm thường xuyên ghé tới Thượng Dương cung. Hoàng hậu không chê ghét xuất thân thôn quê của chị. Ngược lại, người rất tán thưởng tài học của Ỷ Lan Phu nhân. Ngay cả trong kinh cũng chẳng có nhiều người con gái biết chữ. Ỷ Lan không chỉ biết, nàng còn cùng Hoàng hậu bình những chuyện cổ kim, hầu Hoàng hậu viết chữ, ngâm thơ. Hoàng hậu mến nàng vô cùng.

Một thu nọ, Tấm diện kiến Hoàng hậu, dâng tặng người mấy hàng lụa dệt. Ngắm nghía thước lụa như vẽ cả thiên hạ phồn hoa, Hoàng hậu ngợi khen.

"Trăm nghe không bằng một thấy, quả thực Phu nhân tài mạo tót vời.” Vuốt ve tấm lụa màu đào, ánh mắt Hoàng hậu man mác sầu tư. "Thực sự rất giống…”

Vạt nắng trìu trĩu nhuộm đáy mắt người. Nhập cung biết bao thu, gặp bao đóa hoa tươi thắm, song chưa bao giờ người gặp một cung phi gợi lại người những hoài niệm. Thân là Hoàng hậu, lòng chất chồng tâm sự cũng chẳng biết kể cho ai. Người đành mượn thước lụa, trải một câu chuyện cố nhân.

"Trước kia ta từng nhắc đến một người dì. Dì không hơn ta nhiều tuổi, cũng đẹp hơn ta nhiều. Gương mặt này của ta chỉ có năm phần giống dì, có lẽ đôi mắt là giống nhất. Dì dạy ta têm trầu, ta học cả năm mới têm được. Dì dạy ta dệt lụa, ta lại vụng về chẳng dệt thành hình. Lụa dì dệt rất đẹp, đẹp như của cô vậy… Trông thước lụa này, ta không khỏi nhớ tới dì…”

Nói đến đây, Hoàng hậu không kìm được, đánh rơi một giọt châu lên thước lụa đào. Châu sa vào lụa, loang thành vệt sẫm hệt như màu mắt Tấm. Hoàng hậu biết mình thất thố, vội kìm lại xúc cảm, trở lại vẻ đoan trang, mẫu mực của người.

"Xem kìa, ta lỡ sa đà quá rồi. Cô cứ quên đi, quên đi…”

Thấy người không định kể tiếp nữa, Tấm bèn rút khăn, cẩn thận lau lệ nhòe khóe mắt Hoàng hậu.

"Thượng Dương, người tin thiếp không?”

Khăn lụa thấm giọt châu. Hoàng hậu ngạc nhiên trước hành động của Tấm. Chị luôn trầm tĩnh, khiêm cung, một mực giữ lấy ranh giới của mình, coi quy củ như thánh lệnh. Chẳng bao giờ người thấy chị gọi thẳng tên ai.

Mặc dù gọi Hoàng hậu bằng tên cung điện không hề quá phận, người vẫn cảm thấy Ỷ Lan khác thường. Mặt ao lấm tấm hạt mưa, Ỷ Lan miết nhẹ thước lụa, nhoẻn cười.

"Lần đầu trò chuyện, thiếp đã ngỡ người như tri kỷ.” Ngẩng đầu, chị nhìn thẳng gương mặt Thượng Dương, mềm mỏng cất lời.

“Người đã bao dung cho chén trà vụng về của thiếp, chẳng lẽ thiếp không thể bao dung cho giọt nước mắt bất cẩn của người ư?”

Lời lẽ tràn đầy mến thương ấy dường như đã lay động cõi lòng Thượng Dương. Người nhận khăn tay của Ỷ Lan, đặt tấm lụa lên bàn.

Nguyên chiều thu man mác, Tấm nghe Hoàng hậu kể về người dì tài hoa bạc mệnh kia.

"Trước lúc nhập cung ta trộm nghe gia nhân bảo, thật ra trước kia, người mà Đông cung Thái tử ưng thuận là dì ta. Hai người bên nhau từ nhỏ, như sao Thái dương và Thái âm⁹, đã định là sẽ sóng bước cùng nhau. Nhưng chẳng biết vì sao, sau đó dì gặp tai nạn. Nước sôi đổ lên người dì, cả người nổi bọng gớm ghiếc. Thái tử lập tức phái ngự y đến phủ chữa trị, cuối cùng cứu được mạng dì, nhưng từ đấy trên mặt dì để lại một vết sẹo bỏng. Dung nhan của dì cứ thế bị hủy hoại. Sau đó, dì mắc bệnh, xin về quê tịnh dưỡng. Ai ngờ…”

Trông lá vàng bên kia khung cửa ngũ hành, ánh mắt Thượng Dương thoáng nỗi xác xơ.

"Ai ngờ nửa năm sau bệnh tình trở nặng, dì lặng lẽ qua đời. Khi lên ngôi, Kim thượng lập ta làm Hoàng hậu, ta nghĩ hẳn vì gương mặt ta giống dì, cũng vì… miếng trầu ta têm rất giống miếng trầu kết duyên dì từng têm cho ngài.”

Như sét đánh ngang tai, Tấm ngắc ngứ hỏi, “Dì người… cũng là người nhà họ Dương ư?”

“Không, dì ta bên họ ngoại, họ Đồng.”

Tấm siết tấm lụa, chùng sống lưng. Thời khắc ấy, dường như chị đã hiểu hết vở kịch rối tài tình của mẹ Đồng. Những khúc mắc bỏ ngỏ dần sáng tỏ, đường tơ tiếp nối đường tơ, tơ trời cũng chẳng thắng nổi tơ người. Chị muốn bật cười, nhưng lòng chị ráo hoảnh, khô khốc.

Thượng Dương chẳng mảy may nhận ra những xao động rền rĩ trong lòng Ỷ Lan, thở khẽ một hơi.

"Sức khỏe ta yếu nên không thể hoài thai. Nhưng ta cảm thấy, có lẽ ngài lại nhẹ nhõm. Cũng như ta, Kim thượng đã cô quạnh nửa đời rồi.” Hoàng hậu nắm lấy tay Tấm, miết nhẹ những nốt chai sần. "Ỷ Lan Phu nhân, nếu sau này cô hoài thai, hạ sinh hoàng tự, ta nhất định sẽ coi đứa trẻ ấy như con ruột mình.”

Tấm bần thần gật đầu. Hệt như con rối đứt dây, chị chẳng biết nên oán trách mộng hoàng lương của mẹ Đồng, hay căm hận số mệnh tréo ngoe của chị.

Từ giã Hoàng hậu, Tấm thất thểu về cung, lặng người bên khung cửi. Bóng nguyệt sáng tỏ cõi trời, phơi bày cả những nhiễu nhương chát chúa trong lòng chị. Đặt tay lên vị trí trái tim, chị lặng lẽ giãi bày với tôi.

“Trước giờ, tất cả những gì ta làm là tuân theo con đường mẹ Đồng trải sẵn cho ta. Ta ngỡ rằng lòng ta bình lặng. Nhưng khi nghe câu chuyện của Hoàng hậu, ta lại thấy chỗ này như bị ai khoét một mảng. Lạ lẫm quá.”

Ngẩng trông bóng nguyệt vành vạnh thềm trời, Tấm bật cười khắc khoải.

"Ta không têm nổi cánh phượng, Hoàng hậu chẳng dệt được lụa là… chẳng ai vẹn toàn cả. Em xem, có phải vầng trăng kia mới chính là hạt gạo không?”

Câu hỏi tan vào thinh lặng. Cừi sợi lên khung, Tấm xe tơ, thản nhiên dệt lụa. Những sợi tơ chằng chịt đan nhau. Những mảnh đời khấp khểnh chồng chéo. Thước lụa số mệnh cuốn lấy tâm trí chị, đường sợi nguệch ngoạc nối tiếp nối phô bày dưới ánh trăng. Tấm chẳng màng đường sợi xấu xí, mặc nhiên dệt đến canh ba. Đâu đây vọng lại tiếng trống sang canh. Bạch lạp tắt ngấm, bóng đêm phủ khắp tẩm cung. Khi con thoi cắt qua ngón tay chị, Tấm rốt cuộc cũng ngừng dệt.

Miết ngón tay ứ máu lên tấm lụa xấu xí, Tấm thổn thức hỏi.

"Rốt cuộc em là Cám, Hoàng hậu là Cám… hay ta mới là Cám đây?”

Tôi không thể đáp lời chị, đành thả mình vào tịch mịch khôn cùng.

✦

Ỷ Lan Phu nhân có mang, Kim thượng và Hoàng hậu vui mừng, chiêu yến nội cung. Vua hỏi Tấm muốn được thưởng gì, chị cúi mình xin bệ hạ ban cho một con vàng anh.

Nhiều đêm khi Kim thượng đã chìm vào chiêm bao, Tấm vén chăn ngồi dậy. Chị không chong đèn, chỉ chậm rãi mở cửa ra ngoài hành lang, đăm đăm ngắm nhìn vàng anh nhảy nhót trong lồng. Ngắm đến canh tư, canh năm, khi cung nhân rục rịch trở dậy, chị nhấc gót sen, trở lại long sàng. Cứ thế, Tấm ngắm vàng anh đủ chín tháng mười ngày đến lúc chị hạ sinh hoàng tự. Hoàng tử duy nhất ra đời, Kim thượng vui mừng khôn xiết, ra thánh dụ sắc phong Ỷ Lan Phu nhân thành Thần phi.

Cái đêm Kim thượng ban chiếu, Tấm mở lồng, thả con vàng anh bay đi.

Tận đến khi chị vùi mình dưới ao sâu, tôi vẫn không kể chị hay số phận con vàng anh kia. Rằng: một con chim được sinh ra và nuôi lớn trong lồng, thời khắc nó tung cánh vẫy vùng chốn thương khung cũng là khi nó chết. Chẳng ai giết vàng anh cả. Nó chết khi cánh mỏi giữa trời, chết trong mùa đông giá buốt. Rốt cuộc, nó chết cùng mộng tưởng tự do.

Nhưng sau này, khi trao trả xác thân phàm tục cho chị, tôi lại bảo: chính con Cám đã giết vàng anh.

(Đây chỉ là một nửa nội dung, toàn bộ nội dung sẽ được in đầy đủ vào sách khi tác phẩm được lựa chọn.)

Chú thích:

1 Lúc chạng vạng, gần tối (buổi chiều mỏng manh, sắp hết).

² Chỉ bà Nguyễn Thị Sen, tứ phi Hoàng hậu nhà Đinh, vợ vua Đinh Tiên Hoàng. Bà được hậu thế tôn vinh là Thánh tổ nghề may.

³ Mã Lương được ban cho một cây bút thần, vẽ thứ gì thì thứ đó sẽ trở thành thật.

⁴ Trong truyền thuyết Á Đông, chim xanh là sứ giả Tây Vương mẫu. Ở đây, ám chỉ người đưa tin, người làm mối.

⁵ Mộng hoàng lương (mộng cây hòe, giấc Nam Kha): Đời người chẳng qua chỉ ngắn ngủi như một giấc mộng, tỉnh giấc sẽ nhận ra tất thảy là hư ảo.

⁶ Thơ ca dân gian truyền miệng của trẻ em dùng để hát khi đi làm đồng, làm ruộng.

⁷ Tên hai loại đàn thời xưa, đàn sắt có 50 dây, đàn cầm có 7 dây. Tiếng đàn Sắt và tiếng đàn Cầm rất hoà hợp, do đó Sắt cầm còn chỉ sự thắm thiết hoà hợp giữa hai vợ chồng.

⁸ Ám chỉ cuộc sống êm đẹp, no đủ. “Khi xưa phong gấm rủ là/Giờ sao tan tác như hoa giữa đường.” - Truyện Kiều.

⁹ Hai sao trong bộ tử vi: Sao Thái dương chỉ mặt trời, sao Thái âm chỉ mặt trăng, ý nói vua và hoàng hậu. Còn ám chỉ sự hòa hợp, đủ đầy.

__________

Nếu bạn yêu thích tác phẩm Rối bóng, hãy bình luận nêu cảm nhận cho chúng tớ biết nha.

0 0